Intro
Aanleiding tot dit bericht is enerzijds een recente systematische review van Gkintoni, Dimakos , Halkiopoulos , Antonopoulou (2023) Laboratory for the Cognitive Analysis of Learning, Language and Dyslexia, Department of Educational Sciences and Social Work, University of Patras, Greece. Anderzijds is er onze verwondering dat in het Vlaamse onderwijs de invloed en betekenis van de neurowetenschappen voor de onderwijspraktijk gemarginaliseerd wordt. Een mogelijke verklaring kan zijn dat neurocognitieve onderzoekers niet in staat lijken te zijn om adequaat in te gaan op kwesties die door onderwijsbeoefenaars worden opgeworpen, terwijl veel resultaten uit de neurowetenschappen niet zijn opgenomen in theorieën over onderwijs. Basso en Cottini (2023) stellen in hun essay dat “er geen twijfel bestaat over dat cognitieve neurowetenschappen en onderwijswetenschappen twee vruchtbare onderzoeksgebieden zijn. De afgelopen jaren hebben ze bestaande theorieën uitgebreid en geholpen om de onderwijspraktijk te informeren. Cognitieve neurowetenschappen hebben bijgedragen aan het vergroten van onze kennis over menselijke processen en vaardigheden, terwijl onderwijs nieuwe en efficiënte lesmethoden en onderwijsprogramma’s heeft bevorderd. Hoewel de link tussen de twee disciplines duidelijk is bij het beschouwen van de behandelde onderwerpen (bijv. leerprocessen en leermoeilijkheden, motivatie en groepsdynamiek), kunnen er sterke verschillen worden gevonden met betrekking tot de aangenomen methoden en interdisciplinaire communicatie.”
zie: Basso, D.; Cottini, M. Cognitive Neuroscience and Education: Not a Gap to Be Bridged but a Common Field to Be Cultivated. Sustainability 2023, 15, 1628. https://doi.org/10.3390/su15021628
Korte historische situering van de neurowetenschap
Neurowetenschap is de wetenschap die zich bezighoudt met alle aspecten van het zenuwstelsel. Het is een relatief jong vakgebied binnen de natuurwetenschappen, met verschillende specialisaties, bijvoorbeeld de neurofysiologie en de neuroanatomie, die onderling echter nauw samenhangen. De hersenen worden al bestudeerd sinds de oudheid door de eeuwen heen. De belangrijkste stappen in het onderzoek zijn gezet in de twintigste eeuw en de nieuwe medische en computertechnologieën hebben deze ontwikkeling versterkt (MRI, CT-scan, performante computers).
Zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Neurowetenschap
Deze sterke groei, vooral sinds de jaren negentig, wordt ook wel eens aangeduid als het ‘decade van de hersenen’. De popularisering van de neurowetenschap, onder andere door toedoen van de media, heeft geleid tot een grote belangstelling voor ‘breinkennis’ ook onder de niet professionele bevolking. Dit blijkt onder andere uit belangstelling voor thema’s als: het verbeteren van de capaciteit van de hersenen (breintraining), optimalisering van de ontwikkeling van de hersenen van kinderen, de mogelijk biologische oorzaken van verschillen tussen categorieën mensen (man-vrouw verschillen, normaal-abnormaal gedag) en herseneigenschappen als bewijs van bepaald gedrag zoals gokverslaving, goed leiderschap, pubergedrag, religieuze ervaringen. Informatie verstrekt in de media blijkt bij verwijzing naar breinkennis de geloofwaardigheid van de verstrekte informatie te vergroten, zelfs al is de breinkennis niet direct relevant. Soms is daarbij ook sprake van vervorming van onderzoeksresultaten of overdrijving van de maatschappelijke implicaties. Zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Neurowetenschap
In Nederland merken we een grote aandacht in de publieke media voor het fenomeen neurowetenschap in vergelijking met Vlaanderen. Toegankelijke publicaties en programma’s op de publieke omroep dragen daar toe bij. Bekende Nederlanders op dit gebied zijn Erik Scherder en Dick Swaab. Zie: https://www.concertgebouw.nl/ontdek/interview-erik-scherder-en-dick-swaab-over-muziek-en-het-brein
De boeken van Swaab zijn wereldwijde bestsellers geworden. ‘Wij zij ons brein’ is het standaardwerk waarin Dick Swaab zijn enorme vakkennis inzichtelijk maakt voor iedereen die wil weten hoe de hersenen werken.
Zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Dick_Swaab
Erik Scherder is een Nederlandse hoogleraar neuropsychologie die verbonden is aan de Vrije Universiteit in Amsterdam (VU). https://en.wikipedia.org/wiki/Erik_Scherder Hij is bekend van tv-programma’s, boeken en onderzoek. https://www.youtube.com/watch?v=GK5DqipygX8
Omdat de neurowetenschap in verschillende domeinen toepassingen kent, kunnen we bijvoorbeeld in de criminologie de hulpwetenschap neurocriminologie aantreffen. Hetzelfde kan gezegd worden over het vakgebied pedagogiek waar neuropedagogiek een hulpwetenschap is. Valcke (2018) gebruikt als aanduiding educational neuroscience of neuro-education. De neurowetenschap bracht een nieuwe manier om naar cognitieve processen te kijken die gebaseerd zijn op data verkregen door directe observatie van hersenactiviteit. Zie: Martin Valcke (2018), Onderwijskunde als ontwerpwetenschap. Van leren naar instructie. Deel 1. Acco Leuven/ Den Haag, p. 294-304.
Maar de neurowetenschap is niet alleen gericht op cognitieve processen maar ook op emotionele en sensoriële processen in het brein.
Neuropedagogiek
Alleen aan de KU Leuven vinden we het vakgebied neuropedagogiek sinds 2014 als een opleidingsonderdeel in de bachelor pedagogische wetenschappen. Ook enkele hogescholen van de Associatie KU Leuven bieden een opleidingsonderdeel neuropedagogiek aan. Aan andere universiteiten wordt terloops, zoals in het handboek van Valcke, over de neurowetenschappen gesproken. Ook in andere vakgebieden zoals de criminologie zijn in de Vlaamse academische opleidingen geen opleidingsonderdelen opgenomen die basisinzichten aanreiken over ‘neurocriminology’. In het vakgebied klinische psychologie doen de Vlaamse universiteiten het wel beter met de interuniversitaire opleiding klinische neuropsychologie.
Om een algemeen beeld te hebben over neuropedagogiek in de academische bacheloropleiding pedagogische wetenschappen citeren we uit een presentatie van Bert De Smedt ( hoogleraar Neuropedagogiek verbonden aan de Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen van de KU Leuven.) https://ppw.kuleuven.be/ogop/medewerkers/00040938
Deel 1: Neurowetenschappen voor pedagogen
- Basisbegrippen uit de neurofysiologie en -anatomie
- Methoden van onderzoek in de neurowetenschappen
- Ontwikkeling van de hersenen en plasticiteit
Deel 2: Thema’s uit de neuropedagogiek
- Het lezende brein
- Het rekenende brein
- Het lerende brein: executieve functies
- Het emotionele en sociale brein (in de adolescentie)
Deel 3: Mogelijkheden en grenzen
- Mogelijkheden en grenzen van de neuropedagogiek
- Neuromythes
- Neuro-ethiek
Zie het onderwijsaanbod KU Leuven 2024-2025: https://onderwijsaanbod.kuleuven.be/2023/syllabi/n/P0S66AN.htm#activetab=doelstellingen_idp1545600
Het vakgebied neuropedagogiek bestaat reeds vele decennia in Nederlandse universiteiten en behoort doorgaans bij de vakgroep orthopedagogiek. Reeds in 1976 publiceerde B.J.J. Ansink, Neuropedagogiek: neurologische facetten van de orthopedagogiek . Boom, Meppel, 296 p. Hij was bijzonder hoogleraar neuropedagogiek aan de Universiteit Amsterdam sinds 1972 tot 1991.
Het belang van het vakgebied blijkt duidelijk uit ‘Het Convent Hoogleraren Neuropsychologie en Neuropedagogiek faciliteert landelijk overleg tussen de hoogleraren op het gebied van de neuropsychologie met als doel het bevorderen van de kwaliteit van het Nederlandse wetenschappelijke en toegepaste (in het bijzonder klinische) vakgebied van de neuropsychologie in brede zin. Zij tracht dit doel onder meer te bereiken door de leden op de hoogte te houden van belangrijke ontwikkelingen op het gebied van onderzoek en onderwijs binnen de neuropsychologie en de leden, alsmede de Nederlandse universiteiten, te vertegenwoordigen in het contact met praktijkopleidingsinstellingen (met name in het kader van de specialistische opleiding tot klinisch neuropsycholoog), alsmede andere relevante instellingen.’ Zie: https://convent-neuropsychologie.nl/
- Met deze bij elkaar gesprokkelde ideeën willen we aandacht vragen voor het vakgebied neuropedagogiek en de hoge wenselijkheid om in alle lerarenopleidingen de gepaste aandacht te hebben voor deze materie. Nog te vaak wordt de neuropedagogiek gekoppeld aan de orthopedagogiek en in deel 2 van dit bericht zullen we het daarom hebben over het belang van de neuropedagogiek voor de onderwijskunde.
- Een samenwerking met het Nederlandse Convent zou de positie van het vakgebied aan de Vlaamse universiteiten kunnen versterken.
Deze oproep om meer belang te geven aan de neurowetenschappen vinden we reeds terug in ‘ The Royal Society report’ (2011) :
- Training and continued professional development should include a component of neuroscience relevant to educational issues, in particular, but not restricted to Special Educational Needs.
- Training providers for Special Education Needs across all ages should consider including a focus on the neurobiological underpinnings of learning difficulties, such as dyslexia, dyscalculia and ADHD (p. 20)
Zie: https://royalsociety.org/news-resources/projects/brain-waves/
https://royalsociety.org/news-resources/projects/brain-waves/education-lifelong-learning/